جشنی بزرگ
برای روزه‌داران کوچک
امسال هم مانند سال‌های پیش، کودکان و نوجوانانی هستند که برای نخستین بار قدم به ماه مبارک رمضان می‌گذارند و روزه‌داری را تجربه می‌کنند. در این راستا رفتار والدین و نوع نگاهی که آ«ان نسبت به این موضوع دارند برای نخستین تجربه کودکان حائز اهمیت است.
اگر والدین نسبت به فرزندشان سخت بگیرند و او را مجبور کنند به هر قیمتی روزه بگیرد، شاید زمینه این موضوع را فراهم کنند که کودک از انجام فرایض الهی دلزده شود. در عین حال هستند والدینی که با رفتار محبت‌آمیز اشتباهات فرزندان را گوشزد می‌کنند و به او می‌فهمانند که اگر ناخواسته و بر اثر اشتباه در روزه‌داری دچار مشکلی شدند و روزه‌شان باطل شد، چه باید بکنند و با رفتار محبت‌آمیزشان نه فقط کودک را به روزه‌داری تشویق می‌کنند، بلکه فرهنگ صحیح روزه‌داری را نیز در وجود او نهادینه می‌کنند. از این رو شاید بتوان گفت که بهتر است والدین نسبت به فرزندانی که سال اول هستند در خوراک، نحوه خواب و حتی برنامه‌ریزی برای اوقات روزه‌داری توجه بیشتر داشته باشند تا بتوانند آنان را برای انجام این امر مهم یاری کنند.
کسانی که برای نخستین بار پس از رسیدن به سن تکلیف روزه می‌گیرند بیش از این نیز با روزه‌داری و با مشاهده عملکرد والدین آشنایی داشته‌اند، زیرا والدینی که خود به این دستور الهی توجه خاص نشان می‌دهند، نسبت به روزه گرفتن فرزندشان که تازه به سن تکیف رسیده است نیز توجه خاص و نگرانی‌های ویژه خود را دارند تا او را نسبت به تکلیفی که بر عهده‌اش گذاشته شده است آشنا کنند.
والدین باید با کودکان در این باره صحبت کنند و از روزه‌داری در چارچوب دستورات الهی برای آنها سخن بگویند که اگرچه تاکنون به صورت داوطلبانه و از سر شوق انجام می‌شد، این شوق باید به صورت انجام تکلیف الهی درآید.
والدین باید کودک را تشویق کنند و کودک را متوجه این نکته بکنند که روزه‌داری یک عمل مقدس است.
¨ یاد کردن از نیازمندان
¨ انجام دستورات الهی بر اساس قرآن
والدین نباید بیش از آنچه که در دستورات الهی بیان شده است از کودک توقع داشته باشند.
باید و نباید نماز و روزه کودک
امام صادق (ع) تأکید فرموده‌اند: «کودک وقتی توانایی گرفتن روزه را پیدا کرد، باید روزه بگیرد.»
در مورد روزه باید «تدریجاً» کودک را به این عبادت عادت داد. خوب است کودکانی را که به سن تمییز (تشخیص خوب و بد) رسیده‌اند برای سحری بیدار ساخت تا به جای صبحانه، سحری بخورند و با این مراسم انس بگیرند. وقتی کودک توانایی روزه گرفتن را پیدا کرد لازم است پدر و مادر او را تشویق کنند که «گاهی» روزه بگیرد و اگر احیاناً بی‌تاب شد می‌توانند وسط روز به او آب یا غذا بدهند، سپس تدریجاً تشویق کنند تعداد روزه‌هایش را زیاد کند البته به اندازه توانایی‌اش نه زیادتر.
وقتی هم که به سن بلوغ رسید به او بگویید: «تو از امروز به سن بلوغ رسیده‌ای و باید نمازهایت را بخوانی و روزه بگیری در غیر این صورت مرتکب گناه شده‌ای.» خوب است فضایل و فواید روزه را برایش بازگو کنند تا قدرت و تحملش بیشتر شود. این نکته هم نباید فراموش شود که والدین در ماه رمضان باید کارها و فعالیت‌های کودک را سبک‌تر کنند تا بهتر بتواند روزه بگیرد. در آخر ماه رمضان هم خوب است به عنوان عیدی یا جایزه، چیزی به او بدهند.
تذکر این نکته نیز لازم است که اگر پدر و مادر میل دارند که فرزند آنها اهل مسجد و مجالس دینی باشد، باید او را از کودکی به کار عادت دهند، برای این کار می‌توانند او را همراه خود به مسجد یا مجالس دینی ببرند. افرادی که از کودکی در مجالس دینی شرکت نکرده‌اند وقتی بزرگ می‌شوند غالباً رغبت چندانی به این گونه مجالس نشان نمی‌دهند.
بزرگترها، بچه‌ها و ماه رمضان
کودک هر آنچه را که در یک محیط مناسب و تحت شرایط مطلوب آموخته باشد، پس از مدتی درونی می‌کند و آن را به باور خود مبدل می‌سازد. ایجاد انگیزه‌های ذهنی در این زمینه بسیار مؤثر است اما در عین حال نمی‌توان از اثربخشی الگوهای رفتاری صرف‌نظر کرد. به عنوان مثال کودک مشاهده می‌کند که تمامی اعضای خانواده‌اش بدون هیچ اجبار و اکراهی، تن به فرمان الهی می‌دهند، پای سفره سحری و افطار می‌نشینند و ... بدین ترتیب کودک با نوعی الگوی رفتاری برانگیزاننده مواجه می‌شود و درمی‌یابد که پدر، مادر و احتمالاً خواهران یا برادران او، هیچ اجباری در تحمل گرسنگی و تشنگی ندارند اما به دلیل باورها و اعتقاداتشان و صرفاً داوطلبانه روزه می‌گیرند.
این الگوی رفتاری در صورتی که با محرک‌های به اندازه کافی قوی ذهنی نیز همراه باشد، می‌تواند، ایده روزه گرفتن را در کودک درونی سازد به گونه‌ای که کودک می‌خواهد رفتاری همچون رفتار بزرگترها داشته باشد.
از وی می‌پرسیم: احتمالاً برخی از والدین مایلند در صورت عدم پذیرش کودک، رفتاری تحمیلی در پیش بگیرند و به اجبار از کودک بخواهند که رفتارها و باورهایی همچون آنان داشته باشد.
دکتر وثوقی پاسخ می‌دهد: «بدون تردید، تحمیل و اجبار در ذهن کودک اثر معکوس دارد اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت رفتاری مطیعانه از خود نشان دهد، اما هیچ تردیدی نیست که این گونه آموزه‌های اجباری از کمترین اثر برخوردارند و در بسیاری از موارد نیز یا هیچ اثری ندارند یا اثر معکوس بر جای می‌گذارند.»
محمد رسولی آموزگاری که در مقطع راهنمایی تدریس می‌کند، در این باره اظهار می‌دارد: «پیش از آن که روش آموزشی و تربیتی را انتخاب کنیم باید هدف آموزش و تربیت مشخص شود. به نظر من برای هر هدف آموزشی و تربیتی، روش و شیوه مناسب آموزش و تربیت را باید برگزید و سپس بر اساس آن روش و شیوه دست به آموزش و تربیت کودک یا نوجوان زد.»
البته این که ما به کودک یا نوجوان بگوییم که بهتر است چه رفتار و اعمالی در ماه رمضان داشته باشد، خوب است اما از آن بهتر و خوب‌تر این است که با عمل خودمان به کودک و نوجوان اعتقاد و عمل به باورها و احکام الهی را بیاموزیم نه صرفاً با حرف.»
کودک هر آنچه را که در یک محیط مناسب و تحت شرایط مطلوب آموخته باشد، پس از مدتی درونی می‌کند، اما در عین حال نمی‌توان از اثربخشی الگوهای رفتاری صرف‌نظر کرد.
این که ما به کودک و نوجوان بگوییم که بهتر است در ماه مبارک رمضان چه رفتاری داشته باشد، خوب است، اما از آن بهتر، این است که با عمل خودمان به کودک و نوجوان، اعتقاد و عمل به باورها و احکام الهی را بیاموزیم.
روزه کودکان
این روزها با حجم بسیار اطلاعاتی که رسانه‌ها و صدا و سیما در زمینه تربیت کودکان، یا روان‌شناسی آنان در اختیار مردم می‌گذارند، بر کسی پوشیده نیست که تشویق از اهمیتی بسزا در تربیت کودک برخوردار است. تشویق نه تنها در کودکان، که حتی در بزرگسالان و جوامع نیز می‌تواند برانگیزاننده رفتاری درست و اصولی، یا برحذردارنده از فعلی نادرست و غیراصولی باشد. تشویق بر جوهره وجود آدمی- که همواره مطلوب بودن را دوست می‌دارد و می‌پسندد- استوار است. گفتن «آفرین» یا حتی نگاهی از سر تحسین، می‌تواند بزرگ‌ترین حق‌شناسی‌ها را در فاعل ایجاد کند، و هرچه فاعل معصوم‌تر و پاک‌نهادتر، تشویق در او کاری‌تر و کارسازتر. کودکی را همگان سنین شکل‌گیری شخصیت آدمی می‌دانند. گاه حتی برخی روان‌شناسان چنان در این زمینه پیش می‌روند که شخصیت کودک 5 ساله را آیینه تمام‌نمای بزرگسالی وی می‌دانند. به هر روی حتی اگر این نظر را اندکی اغراق‌آمیز بدانیم، نمی‌توانیم منکر تأثیر کودکی بر رفتار بزرگسالی افراد باشیم.
والدین به دفعات برای نهادینه کردن رفتاری در کودک خود دست به تشویق می‌گشایند یا با خرید هدایایی انجام عملی را از سوی وی تضمین می‌کنند. در آموزه‌های دینی ما نیز به دفعات بر تشویق کودکان به ویژه در امور دینی تأکید شده است. برای تشویق و ترغیب کودک یا نوجوان به انجام فرایض دینی، بهترین راه، دادن هدایا یا انجام اعمالی است که مورد توجه او است. اگر می‌خواهید اشتیاق به انجام کاری را در کودک خود ایجاد کنید، کاری کنید که آن کار از نظر او تجربه‌ای موفق و لذت‌بخش باشد. تحسین و تشویق یکی از راه‌های ایجاد احساس لذت‌بخش در کودک است. در حین انجام فرایض دینی وقتی کودک یا نوجوان در انجام این اعمال احساس خوشایندی نسبت به خود داشته باشد در عمل به فرایض دینی ثابت‌قدم و استوار خواهد شد.
ماه رمضان آغاز شده است و بی‌شک شماری از دختران و پسران در این سال به تکلیف رسیده‌اند و روزه گرفتن بر آنها واجب شده است. مادران و پدران نیز در عین این که نگران سلامت جسمانی فرزند خود هستند، در تلاشند با تمهیداتی سلامت روحانی و ایمانی او را نیز فراهم آورند. والدین عزیز می‌توانند با ابتکار عمل، روزه‌داری را برای کودک یا نوجوان خود تجربه‌ای خوشایند کنند. به عنوان مثال برای روز عید او هدیه‌ای شایسته در نظر بگیرند. برای افطار، کودک یا نوجوان را به اماکن مورد علاقه‌اش ببرند. در انجام فرایض به هیچ وجه راه خشونت و شدت عمل نپیمایند بلکه همواره ملایمت، نرمش و محبت را پیشه سازند. هنگام سحر کودک را با نوازش از خواب بیدار کنند، غذاهای مورد علاقه وی را آماده سازند و کارهایی دیگر که والدین عزیز با ذکاوت و تیزهوشی بدان‌ها دست خواهند یافت.
البته در عین انجام کارهای تشویق‌آمیز، در نظر داشته باشند که انجام فرایض دینی هنگامی ارزشمند است که از روی آگاهی کامل و ایمان قلبی انجام گیرد. و بدین منظور با تهیه کتب و منابعی که فلسفه روزه را به زبان ساده توضیح داده است بر معرفت دینی کودک و نوجوان خود بیفزایند.
